چالش های دفن زباله در ایران و تجربیات جهانی

«رسانه مسئولیت اجتماعی»- منیژه بازیار:امروزه افزایش جمعیت همسو با  پیشرفت تکنولوژی، باعث بهبود زندگی و در نتیجه افزایش سریع مواد مصرفی و در نهایت باعث ازدیاد پسماند گردیده بطوری که تولید این مواد در سال های اخیر بحران های محیط زیستی عظیمی را در جوامع بشری به وجود آورده و به عنوان یکی از چالش های عمده پیش روی بشر خود نمایی می کند.

در سال های اخیر، در محل های دفن زباله از تجهیزات مربوط به جمع آوری، کنترل و انتقال گاز استفاده شده است. جمع آوری گاز محل های دفن زباله (بیوگاز) دارای منافع مختلفی در زمینه های محیط زیستی، اقتصادی و از همه مهم تر انرژی می باشد.

بیوگاز تولیدی  محل های دفن زباله شهری دارای اجزای آلی و درصد بالایی از گاز متان فرار بوده که باعث آسیب به لایه ازن می گردد. گازهای محل دفن از انجام مجموعه ای از واکنش های زیست شیمیایی بر روی مواد آلی تجزیه پذیر موجود در زباله در شرایط بی هوازی به دست می آید و این گازها شامل متان، دی اکسید کربن و گازهای هیدروژن، هیدروژن سولفاید، ترکیبات آلی فرار و غیره است.

ارزیابی و پیش بینی نرخ تولید و عوامل موثر بر تولید و  انتشار گاز از محل هــای دفن، جهت طراحی این محــل هــا و بهره برداری موفق گازهای تولیدی به عنوان منابع انرژی دارای اهمیت زیادی می باشد.

وضعیت دفع زباله در ایران

در کشور ما ایران با محاسبه ۸۰۰ گرم زباله سرانه ، هر روزه بالغ بر ۶۴۰۰۰ تن مواد زاید جامد تولید می شود که در مقایسه با سایر کشورهای جهان با ۲۹۲ کیلوگرم زباله هر نفر در سال در حد متعادلی قرار گرفته است. با این وجود ازدیاد جمعیت و توسعه صنعت موجبات ازدیاد مواد زاید جامد و بالطبع تغییرات فیزیکی ـ شیمیایی آن‌ها را بوجود می‌آورد به طوریکه برنامه های جمع آوری و دفع زباله موجود جوابگوی نیازهای این بخش از کار نخواهد بود.

ادامه روند فعلی تولید زائدات تا سال ۲۰۲۵ را به میزان ۴ تا ۵ برابر در طی پنج سال اخیر میرساند.امر جمع آوری، دفع، بازیافت و اصولا مدیریت مواد زاید جامد در ایران با توجه به نوع و کیفیت زباله های ایران تفاوت فاحشی با سایر کشورهای جهان دارد، لذا بکارگیری هر گونه تکنولوژی بدون شناخت مواد و سازگاری عوامل محلی کار ارزنده ای نیست.

وجود ۷۰ درصد مواد آلی قابل کمپوست و بیش از ۴۰ درصد رطوبت در زباله های خانگی از یک سو و تفاوت فاحش آب و هوا و شرایط زیست در مناطق مختلف کشور با سبک و فرهنگ منحصر خود از سوی دیگر خود دلیلی بر عدم استفاده بی رویه از تکنولوژی های وابسته به خارج است، تجربه سال ها رکود در عمل آوردن کمپوست و پرداخت هزینه های گزاف جمع آوری و دفع زباله که تنها برای شهرهای مختلف کشور روزانه حدود ۲۰% بودجه شهرداری ها را تشکیل می دهد نشانگر اهمیت این مسئله در برنامه های محیط زیست کشور است.

خطرات ناشی از دفع زباله به صورت غیر بهداشتی

اصول بهداشت و بهسازی محیط، در هر شهر ایجاب می‌کند که زباله ها در حداقل زمان از منازل و محیط زندگی انسان دور شده و در اسرع وقت دفع گردند. پیدایش این ایده (دفع بهداشتی زباله در محیط زیست) در قرن نوزدهم میلادی به مشابه یک دستورالعمل بهداشتی، شهروندان را به رعایت آن ملزوم می‌ساخت.

با این وجود اهمیت دفع بهداشتی زباله ها موقعی بر همه روشن خواهد شد که خطرات ناشی از آن ها بخوبی شناخته شود.

زباله ها نه فقط باعث تولید بیماری، تعفن و زشتی مناظر می گردند، بلکه می تواند به وسیله آلوده کردن خاک،آب و هوا خسارات فراوانی را ببار آورند. به همان اندازه که ترکیبات زباله مختلف است، خطرات ناشی از مواد تشکیل دهنده آن ها نیز می تواند متفاوت باشد.

جمع آوری ،حمل و نقل و آخرین مرحله دفع این مواد بایستی به طریقی باشد که خطرات ناشی از آن ها در سلامتی انسان به حداقل ممکن کاهش یابد.

راجع به خطرات حاصل از زباله های شهری و صنعتی باید گفت که در کلیه منابع علمی و کتب مربوطه همواره اشاره با ابتلای انسان ها به بیماری های گوناگون شده است. در کتب علمی تعداد باکتری های مختلف موجود در خاکروبه خیابان ها از ۲ تا ۴۰ میلیون به صورت خاص و از ۵۰۰۰۰ تا ۱۰ میلیون بطور عموم در هر گرم برآورده شده است.

این تعداد باکتری می تواند به سادگی موجب بروز بیماری های گوناگونی گردند. مخصوصا اینکه در این مواد انواعی از باکتری‌های مولد وبا، تیفوس و کزاز بطور مسلّم و صریح تشخیص داده شده است.

شایان ذکر است که سابقا فضولات حیوانی قسمت عمده ای از خاکروبه های خیابانی را تشکیل می داد. این حالت هم اکنون نیز در پاره ای از روستاها و شهرهای کوچک مشاهده می‌شود.

تعطیلی ۲۶ مرکز دفن زباله در گیلان

برخی از استانها و از جمله گیلان به دنبال تعطیل کردن برخی مراکز دفن زباله هستند.در این زمینه معاون عمرانی استانداری گیلان با اشاره به لزوم تعطیلی ۲۶ مرکز دفن زباله در این استان، گفت: این مراکز باید تعطیل شده و هشت پهنه انتخابی مورد توجه قرار گیرند.

عباس صابر در کارگروه مدیریت پسماند استان گیلان ادامه داد: جانمایی مراکز دفن زباله در شهرستان‌ها را مدنظر قرار دهید تا در آینده شاهد تکرار مشکلات سراوان در مناطق دیگر استان نباشیم.

معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری گیلان با اشاره به اینکه ۲۶ مرکز دفن زباله در استان باید بسته شود، افزود: کارگروه ملی پسماند زمان بندی تعطیلی این مراکز را می‌خواهد متأسفانه بخشی از این مراکز هم اکنون فعال هستند اما باید تعطیل و به سمت هشت پهنه‌ای که مشخص شده بروند.

وی بیان کرد: یکی از اقدامات مهم آگاه سازی مردم و مشارکت آنها در موضوع تفکیک زباله از مبدا است و باید از ظرفیت آموزش و پرورش نیز استفاده کنیم.

صابر تاکید کرد: همه اماکن عمومی مانند ادارات، هتل‌ها مکلف هستند که سطل‌های تفکیک از مبدا داشته باشند در غیر این صورت هیچ زباله‌ای از این مکان‌ها جابجا نمی‌شود و شهرداری وظیفه‌ای در قبال آنها ندارد.

تجربیات جهانی در این زمینه چه می گوید؟

مدیران شهری ونکوور در سال ۲۰۰۶ به اتفاق آرا به اتخاذ رویکرد زباله صفر رأی دادند، طرح زباله صفر سال ۲۰۴۰ میلادی نیز در سال ۲۰۱۸ تصویب شد. استراتژی‌های دستیابی به این هدف شامل کاهش تولید ظروف یک بار مصرف، کمپوست کردن زباله‌های آلی و در نظر گرفتن اقتصاد دورانی می‌شود. اقتصاد دورانی یک نظام اقتصادی است که هدف آن کم کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است.

جزیره بوت در سال ۲۰۱۵ در طرح شهرهای زباله صفر اسکاتلند به عنوان دومین شهر انتخاب شد، به نظر می‌رسد که رویکرد اقتصاد دورانی و آموزش افراد در زمینه کاهش تولید زباله در این زمینه تأثیرگذار بوده است. علاوه بر این، پس از آموزش‌های لازم در این منطقه، میزان استفاده مجدد از وسایل و بازیافت زباله‌ها افزایش پیدا کرده است، حجم زباله‌های خانگی که به محل دفن زباله انتقال داده می‌شود نیز کاهش پیدا کرده است.

مقامات شهری دبی در آگوست ۲۰۱۸ میلادی قرارداد پیشروی به سوی زباله صفر C40 را امضا کردند. سپس به منظور دستیابی به اهداف C40 برای کاهش ۱۵ درصد زباله‌های هر شهروند تا سال ۲۰۳۰ میلادی سیاست‌ها و برنامه‌هایی وضع شد. انتظار می‌رود که میزان انتقال زباله‌ها به محل دفن زباله تا سال ۲۰۳۰ میلادی ۷۰ درصد کاهش پیدا کند.

نیویورک که به عنوان پایدارترین شهر جهان شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۵ هدفی را برای دستیابی به زباله صفر تا سال ۲۰۳۰ تعیین کرد. یکی از استراتژی‌های به کار رفته در نیویورک در این راستا توسعه برنامه جمع‌آوری زباله‌های آلی در شهر و اطراف آن بوده است، این طرح در حال حاضر بزرگ‌ترین برنامه در نوع خود در ایالات متحده آمریکا در نظر گرفته شده است.

سان فرانسیسکو اولین شهر بزرگ ایالات متحده آمریکا است که در سال ۲۰۰۲ هدف دستیابی به شهر زباله صفر را برای خود در نظر گرفت. با وجود اینکه هدف بلندپروازانه این شهر در سال ۲۰۲۰ محقق نشد، اما این شهر اقدامات خاص و مهمی مانند قانون اجباری کمپوست مواد غذایی و ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در داروخانه‌ها و سوپرمارکت‌ها را اجرا کرده است.

کامیکاتسو اولین شهر در ژاپن بوده است که در سال ۲۰۱۳ برنامه‌های خود برای دستیابی به زباله صفر را عنوان کرده است. این شهر کوچک گام‌های بزرگی در راستای این هدف خود برداشته است و نیاز به زباله‌سوزهایی را که باعث تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود کاهش داده است. شهروندان زباله‌های خود را به ۴۵ گروه دسته بندی می‌کنند، در این صورت ۸۰ درصد زباله‌ها با موفقیت بازیافت می‌شود و دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد.